Şahmatda Şah Niyə Bu Qədər Passivdir?

Şahmat oyununda Şah qoruma altındadır. O sanki bir küncdə qorxub gizlənərək olanlara baxan, titrək addımlarla bir-bir irəliləyən bir insan görünüşü verir. Halbuki vəzir, şahmat taxtasında oradan-buraya gəzərək, atlayaraq, tullanaraq, rəqibi zəyiflədərək, son dərəcədə effektiv bir şəkildə hərəkət edir.

Bu daşın bizdəki adı vəzir  olduğu üçün bu hərəkətlilik normal görülə bilər amma Qərb ölkələrinin bu daşa kraliça mənasına gələn ‘queen’ adını verdiklərini bilsəniz ortaya qəribə bir mənzərə çıxar. Şahmatın tarixinin 7-ci əsrdən əvvələ getdiyini göz önünə alsaq, o zamanlar daim ordularının başında döyüşə gedən krallara, şahlara şahmatda nə üçün belə passiv bir rol verildiyi aydın olmaz.

Şahmatın ilk dəfə 6-cı əsrdə Hindlilər tərəfindən oynanmağa başlanıldığı, daha doğrusu Hindlilərin ‘chaturunga’  adlı oyunundan törədiyi güman olunur. ‘Chaturunga’ sözü Sanskritçədə ‘dörd qol’, ‘dörd qollu ordu’ və ya ‘dörd silah’ mənasına gəlirdi.

O dövrdə Hind ordusu dörd hissədən ibarət idi. Fillər, döyüş arabaları, süvarilər və piyada. Bu gün bu dördlüyə fil, top (qala), at və piyada deyirik. Avropa döyüşlərində fil istifadə olunmadığına görə bu daşa yepiskop (bishop) adı verilmişdir. Bizdəki at Ərəblərdə süvari, Avropada isə cəngavər olaraq adlandırılmışdı. Yəni mədəniyyətlər şahmat terminlərində özlərinə görə bəzi dəyişikliklər ediblər. Digər dillərdə qala olaraq adlanırılan topun isə bizim dildə niyə bu adı aldığı bilinmir.

Şaturanga Hindistandan  İrana keçdi və keçərkən adı ‘şatrang’ oldu. Ərəb orduları onu təqribən 1000 il əvvəl, fəth etdikləri İspaniya üzərindən Avropaya gətirdilər. Ərəblər oyuna ‘şatranj’ və ya ‘al-şah-mat’ (şah ölü) adını verdilər.

İlk oyun vaxtlarında bugünkü hərəkət trayektoriyası olan bir vəzir və ya kraliça yox idi. Hərçənd şahın yanında Ərəblər tərəfindən ağıllı adam deyə adlandırılan bir daş var idi amma hərəkət imkanı çox məhdud idi. Yalnız bir dəfə o da çarpaz olmaq şərti ilə.

Əsrdən əsrə, ölkədən ölkəyə şahmat oyunu getdikcə inkişaf və bəzi dəyişikliklərə məruz qaldı. Avropaya çatıqda vəzirin adı kraliça oldu amma hərəkət imkanı hələ də məhdud idi. O illərdə Avropada yaşayan güclü kraliçaların daim padşahlarının yanında olub onların qeydinə qalmaqları buna səbəb ola bilər.

Bu forması ilə şahmat oyunu çox yavaş oynanılırdı. Oyunu sürətləndirmək üçün vəzir (kraliça) və filin gücləri, yəni hərəkət imkanları artırıldı, fəaliyyət sahələri genişləndirildi. Bir başqa qayda dəyişikliyi isə şahmat taxtasının qarşı tərəfinə çata bilən bir piyadaya vəzir (kraliça) ola bilməsi imkanı tanındı.

Bu, çox müasir və demokratik bir dəyişiklik idi. Daşların ən gücsüzü olan piyada, işlərində stabillik edər və müvəffəqiyyət ilə irəliləyərsə ən güclü daş ola bilər, hətta qarşı tərəfin şahını da mat edərək son sözü söyləyə bilərdi. Avropada gün keçdikcə inkişaf edən demokratiya, yıxılan krallıqlar şahmata da əks olunurdu. Şah isə nümunəsinə az rast gəlinən, gücsüz monarxiya hökmdarları kimi küncündən çıxa bilmirdi.