Rum Rəqəmləri və Hesablamalar

Günümüzdə, dünyanın böyük bir hissəsinin və bizim də istifadə etdiyimiz rəqəmlər  ‘Ərəb rəqəmləri’ deyə bilinir. Əslində isə bu ifadə səhvdir. Bu rəqəmlərin mənşəyi yəni ilk ortaya çıxdığı yer Hindistandır və buradan sonra Ərəbistana, daha sonra İslam mədəniyyətinin yayılması ilə birlikdə Avropaya keçmişdir.

Avropada Rum rəqəmlərindən günümüz rəqəmlərinə keçid Orta əsrlərdə olmuşdur. O illərdə Avropada hesab işlər ilə məşğul olanlar Rum rəqəmlərini dərhal tərk etmədilər. Daha çox toplama və çıxmadan çox istifadə edən tacirlərə Rum rəqəmləri daha praktik gəlirdi. Məsələn 68’den 16ı çıxarmaq üçün 68 yəni ‘LXVIII‘ rəqəmindən 16-nı ifadə edən ‘XVI‘ rəqəmlərini silincə geriyə ‘LII‘ yəni 52 qalırdı.

Digər bir nümunə olaraq 77 (LXXVII) sayından 15-i (XV) çıxardaq. Ediləcək iş 77’nin içindən X və V rəqəmlərini silmektir. Nəticə ‘LXII‘ yəni 62.

Rum rəqəmlərinə nəzər salaq:

I (1),               VII (7),           XL (4U),       D ( 500),

II (2),             VIII (8),        L (50),           M (1000)

III (3),            IX ( 9),           LX (60),

IV (4),            X (10),           LXX (70),

V (5),            XX (20),        LXXX (80),

VI (6),            XXX (30),     C (100),

Rum rəqəmləri hər bir ədədin qarşılığı olan hərflər, böyükdən kiçiyə doğru və soldan sağa yazılır və bunların hamısı toplanaraq tapılır. MDCCLXVI sayı açılışı:

(M = l .000) + (D = 500) + (C = 100) + (C = 100)  + (L = 50) + (X = 10) + (V = 5) + (I = 1)= 1766

Ancaq indiki vaxtda sistem tam olaraq belə işləmir, böyük rəqəmdən əvvəl gələn daha kiçik rəqəm böyükdən çıxarılır. Məsələn IX = (10-1) = 9, bu şəkildə 1999 sayı olan MCMXCIX əvvəl M + CM + XC + IX şəklində yazılır, nəticə isə (1.000 + 900 + 90 + 9) = 1999 olacaq.

Bir başqa qayda da eyni hərfi üç dəfədən çox təkrar etməməkdi, IIII yerinə IV, XXXX yerinə XL istifadə edilir. Ancaq Rum rəqəmlərində m-dən böyük hərf olmadığından l000’den sonra məsələn 4,000 ədədi MMMM şəklində yazıla bilər. Daha böyük sayda isə ədədin neçə dəfə 10-un qatı olduğunu ifadə etmək üçün mötərizə işarələri istifadə edilir.

Rum rəqəmlərində ədəddən əvvəl ‘bir’ gəlməsi yalnız dörd (IV) və doqquzda (IX) vardır. Rum rəqəmlərində sıfır yoxdur. Rəqəm göstərildiyi işarə qədərdir yəni ‘X’ harada olursa olsun ’10’ dur. Halbuki günümüz rəqəmlərində ‘1’ tək başına ‘1-dir amma sağdan ikinci xanaya keçincə’ 10 ‘dəyərini, üçüncüyə keçincə ‘100’ dəyərini alır.

Günümüzün kompleks əməliyyatlarında isə Rum rəqəmlərinin istifadə edilməsi mümkün deyil. Sıfır rəqəminin kəşfi ilə də heç bir rəqabət gücləri qalmadı. Divar saatlarında dekorativ məqsədçün və əsrləri göstərərkən istifadəsindən başqa  praktik bir istifadə sahələri yoxdur.