Kompüter, insan və süni intellekt

Əksər vaxtlarda dövlət müəsissələrində, bəzən isə özəl müəsissələrdəki xidmət bölmələrində rast gəldiyimiz bir məqam var. “Kompüterin səhvidir, sistem xətasıdır”. Bəzi hallarda isə, bunun əksini eşitdiyimiz özünü müdafiə kəlimələri də olur. “Kompüter deyilik ki, insanıq. Biz də səhv edə bilərik”.

Kompüterləşmə dövrünün başlaması ilə, şühbə yoxdur ki, müəsissələr ciddi şəkildə zaman qənaəti etmişdir. Təbii ki, buna bütün qurumları daxil etmək olmaz. Hələ də, kompüterlərə inanmayıb öz hesabatlarını kağız üzərində aparan, ofis proqramlarına inamsız yanaşan şəxslər az deyil. Bəs necə olur ki, kompüter səhv edir? Düşünürəm ki, elə bu sualın cavabı nə üçün insan səhv edir sualının cavabındadır.

Nə üçün insan səhv edir?

Çox bilgi sahibi olmaq, səhv edə bilmək üçün səbəblərin çox olması deməkdir. Bir başqa sözlə, bəzən nə qədər az bilsək, hər hansı bir mövzu üzərində daha doğru qərar qəbul etməyimiz o qədər asan və keyfiyyətli olacaqdır. Çünki, günlük ətrafımızdan minlərlə informasiya qəbul edirik. Bu məlumatların bir hissəsi yaddaşımızdan silinsə də, bir hissəsi isə, şüuraltımızda yerləşib qalır. Şüuraltımıza yerləşmiş həmin məlumat bəzən həyatın elə bir mərhələsində özünü göstərir ki, verdiyimiz qərara özümüz təəccüb edirik. “Mən necə oldu ki, bu qərarı verdim. Lənət şeytana v.s”. Bu dəfə də kompüterləri deyil, şeytanı günahlandırmağa başlayırıq. Bəli, biz insanıq və bizim qərar verməmizə minlərlə faktor təsir edə bilər. Məsələn, dünən gecə yaşamış olduqlarımız, bu səhər eşitdiklərimiz, qəbul etdiyimiz qidalar v.s. Yəni, insan olaraq bizim yanlış etməyimiz normaldır, normal olmayan isə, ona verilmiş əmri qüsursuz icra etmək üçün yaradılmış kompüteri yanlışa təhrik etməyimizdir. Ya da yalandan günahlandırmağımız.

Bəs necə olur ki, kompüter yanlış edir?

Kompüter ona bir dəfə düzgün şəkildə verilmiş əmri sonsuzadək düzgün şəkildə icra etmək üçün insanlar tərəfindən yaradılmışdır. Baxmayaraq ki, onu yaradan da bizik, amma kompüter ona verilmiş bütün əmrləri öncədən ona tanıdılmış şərtlər daxilində yanılmadan edə bilir. Yəni, biz kompüterə yüz minlərlə şərt vermiş olsaq da belə, onun yaddaşında sonsuz informasiya olmuş olsa da belə, o yalnız ona verilmiş olan əmr və həmin əmr üçün ona öncədən tanıdılmış şərti görür. Bir başqa sözlə, kompüter üçün bir məsələnin həlli istənildikdə, o yalnız həmin zaman o məsələnin həlli qaydası üçün onun yaddaşına tanıdılmış yolu görür. Digər bütün yollar və informasiyalar passiv halda olur. Nəticədə insanla kompüter arasında yanılmaq və yanılmamaq kimi fərqlər burada üzə çıxır. Bəli, kompüterə bir əmrin icrası üçün verilmiş şərtlər öncədən doğru tanıdılacağı halda onun yanlış etmə ehtimalı demək olar ki, yoxdur. Fikri ümumiləşdirsək deyə bilərik ki, əgər kompüter yanlış edirsə, yenə də onun səbəbkarı elə “biz insanıq kompüter deyilik ki” deyən insandır.  Çünki, həmin insan hər hansı məlumatı sistemə daxil edən zaman yanlışa yol vermiş və nəticədə kompüteri yanlış yönləndirmişdir. Bunu yaxşı anlamalıyıq ki, kompüterin emosiyası, duyğuları v.s bənzəri hissləri olmadığından onun yanlış etmə ehtimalı yalnız ona məlumatı daxil edən tərəfin öhdəliyindədir. O zaman işimiz çətinə düşür ki, həmin məlumatları daxil edən adamın insani duyğuları onu yanıldır. Fikirli olmaq, yuxusuz olmaq v.s.

Bəs süni intellekt necə davranır?

Süni intellekt emosiya cəhətdən insanla kompüter arasında yer alan və qərar verərkən kompüterdən daha çox insan kimi davranmağa çalışan sistemdir. Yəni, süni intellekt qərar mərhələsində və ya hansısa sualı cavablandırarkən ən məntiqli olanına üstünlük verməyə çalışan sistemdir. Hazırki nümunələri ilə süni intellekt hətta bəzi nöqtələrdə ortaya insandan daha yaxşı nəticələr qoya bilir. Çünki, onun işləmə mexanizmi ən doğru qərarı bütün seçimləri nəzərdən keçirərək və emosiyalarını işə qatmayaraq ərsəyə gəlir. Yəni, o kompüterlərə insanlar tərəfindən doğru və yanlış şəkildə daxil edilmiş bütün seçimləri nəzərdən keçirir və son nəticəni məntiqə (intellekt) əsaslanaraq ortaya çıxarır. Təbii ki, bu məntiq də zamanla insanlar tərəfindən kompüter məlumat bazasına (internetdəki bütün məlumatlar) illərdir daxil edilmiş informasiyalar əsasında toplanılır. Bəs o zaman yenə də insan faktoru varsa süni intellektin də yanlış etmə ehtimalı yoxdur? Bəli, var amma çox azdır. Ən azından kompüter və insan qərarlarından daha faydalıdır. Çünki, o dərhal qərar verir və emosiyaları yoxdur. Ən əsası isə, əgər kompüterlərə daxil edilmiş bütün məlumatların böyük hissəsi yanlış olsaydı, o zaman bütün sistem yanlış işləmiş olar və illərdir kompüterlər (internet) bizim üçün faydalı olmazdı. Demək ki, blud adlandırdığımız internet sisteminin bazasında yetəri qədər düzgün məlumatlar var və süni intellekt bir işi icra edərkən onlar arasında müqahisə edərək ən düzgününü seçməyə çalışır. Yekun olaraq onu deyə bilərik ki, süni intellektin inkişaf etməsi “biz insanıq, kompüter deyilik” və “sistem xətasıdır, bizlik deyil” deyimlərini ortadan qaldıracaq kimi görünür.

Elgün Oruclu.